İnsanları diğer canlılardan ayıran en büyük ve en yüce özellik şüphesiz akıldır. Aklımızı kullanarak iyi ve kötüyü ayırt eder. Kendi irademizle kötüyü veya iyiyi seçeriz. Eğer tek başınıza bir dağda yaşıyorsanız seçimleriniz büyük olasılıkla diğer insanları en azından doğrudan etkilemeyecektir. Ancak bir grubun, toplumun üyesi olduğunuzda seçimlerinizin bir karşılığı olacak ve diğer insanların, grupların bundan olumlu, olumsuz veya nötr anlamda etkilenmeleri mümkün hale gelecektir. Bu doğrultuda insanlık, grup bilincinin bir ürünü olarak Aristoteles’in de belirttiği gibi “zoon politikon”dur. Yani sosyal bir hayvandır/canlıdır.
Sosyal bir canlı olarak insanlığın göçebe hayat tarzından yerleşik hayat tarzına geçmesiyle birlikte devletler kurduğunu görüyoruz. Can ve mal güvenliğinin tesisi, ortak ihtiyaçların karşılanması gibi temel durumlar devletleşmenin ilk sebeplerindendir. Dünyada birçok toplumun var olduğunu göz önünde bulundurduğumuzda, gelişmişliklerine göre zaman içinde birçok devletin kurulduğunu biliyoruz. İşte diplomasi kavramı eylemsel olarak burada medeniyetimize dahil olmuştur. Habil ile Kabil’den beri süregelen insanların birbirleriyle olan tartışması, devletler düzeyine çıktığında çözüm için bizi diğer canlılardan ayıran en büyük ve en yüce farkımız, aklımız kullanılarak diyalog vb. kanallara başvurulmuştur. Tarihteki ilk yazılı antlaşma olan Kadeş Antlaşması bu diyaloğun bir ürünüdür, aynı zamanda ilk yazılı diplomatik belgedir.
Antlaşma, Hitit İmparatorluğu ile doğu Akdeniz toprakları üzerinde egemenlik sağlamak için iki yüzyıldan fazla bir süre boyunca savaşmış olan Antik Mısırlılar arasındaki uzun bir savaşı sona erdirmek için imzalanmıştır. Çatışma, MÖ 1274'teki Mısır'ın Orontes Nehri üzerindeki Kadeş şehrine (günümüzde Suriye'de) yaptığı saldırının Hititler tarafından durdurulmasıyla doruğa ulaşmıştır. Kadeş Savaşı, her iki tarafın da ağır kayıplar vermesiyle sonuçlanmış, ancak ne savaşta ne de savaşın tamamında kesin bir zafer elde edilememiştir. Çatışma, antlaşma imzalanmadan önce yaklaşık on beş yıl boyunca sonuçsuz bir şekilde devam etmiştir. "Kadeş Antlaşması" olarak adlandırılmasına rağmen, aslında savaşın uzun zaman sonrasında imzalanmış olup, metinde Kadeş'ten bahsedilmemektedir. Antlaşmanın, iki hükümdarın hiç yüz yüze gelmeden aracılar vasıtasıyla müzakere edildiği düşünülmektedir. Her iki tarafın da barış yapma konusunda ortak çıkarları vardı; Mısır, Deniz Kavimlerinden gelen büyüyen bir tehditle karşı karşıyayken, Hititler doğuda Asur'un yükselen gücünden endişe duyuyordu. Antlaşma, II. Ramses'in hükümdarlığının 21. yılında (MÖ 1258) onaylanmış ve Hitit İmparatorluğu'nun seksen yıl sonra çöküşüne kadar yürürlükte kalmıştır. (Burney 2004, s. 233.)
Diplomasinin serüveni medeniyetimizin gelişim hızına bağlı olarak zaman içinde devam etmiştir. Kadeş’te olduğu gibi ilk etapta bölge hakimiyeti kavgasını bitirmek için antlaşmalar; Osmanlı İmparatorluğu’nda ise diğer devletlerle ilişkiler için evlilikler gibi çeşitli araçlarla diplomasiye başvurulmuştur. Evliliği kayda değer bir araç olduğu için örnek olarak kullanıyorum. Osmanlı İmparatorluğu’nda evlilik dışında, antlaşmalar, elçilikler vb. birçok araç kullanılmıştır. Hatta “elçiye zeval olmaz” diye bir atasözümüzün olduğunu hatırlatmadan geçemeyeceğim.
14. ve 15. yüzyıl başlarında Osmanlı hükümdarları ve oğullarının evlilikleri, komşu hanedanların yani Rumeli’nin Hıristiyan ve Anadolu’nun Müslüman güçlerinin prensesleri ve sultanlarıyla yapılırdı. Hanedanlar arası evlilikler taktik amaçlıydı; cıva gibi kaygan saflaşmalar ortamında, devletin askeri ve diplomatik konumunu güçlendirmeye elverişli ittifakları sürdürmek. Osmanlı evliliklerinin çoğu, ya bir saldırı ittifakı görüşmelerinin bir parçası olarak ya da daha sık görüldüğü şekliyle yenilen tarafın boyun eğişi ve vasallık statüsünü kabul edişinin simgesi olarak düzenleniyordu. Osmanlılar evlilik ittifaklarını, iktidar için yarıştıkları yerel Rumeli-Anadolu devletleriyle sınırlamışlardı; bunlar, bir sonraki dönemeçte müttefik de olabilecek, potansiyel düşmanlardı. (Leslie P. Peirce, Harem-i Hümayun Osmanlı İmparatorluğu’nda Hükümranlık ve Kadınlar, (Çev. Ayşe Berktay), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1996, s. 35.)
İmparatorluğun yükseliş döneminden, İstanbul’un fethinden sonra bizzat dış ilişkilerden sorumlu reîsü'l-küttâblık oluşturuldu. İlk etapta nişancıların emrinde çalıştı reîsü'l-küttâblar. Daha sonra ayrı bir öneme büründüler, nişancılar diğer işlerle ilgilendiler. 1836 yılında ise reîsü'l-küttâblığın yerine hariciye nazırlığı kurularak daha kurumsal bir yapıya sahip oldu dış ilişkiler.
Günümüzde ise, 21. asırda artık diplomatik ilişkilerin evlilik yoluyla değil, daha kurumsal bir yapı ile kurulduğunu görüyoruz. Yine Türkiye özelinden örnek vermek gerekirse; Dışişleri Bakanlığı, Millî İstihbarat Teşkilâtı, elçilikler, konsolosluklar gibi kurumlar kurulmuş; devletler birbirlerinde bu kurumların tabiri caizse şubelerini açmıştır. Özellikle de hukukun gelişmesiyle birlikte uluslararası hukuk kavramı ortaya çıkmış, devletler bu kurallara uymak mecburiyetinde kalmıştır. İki ülke arasında çıkan bir tatsızlıkta direkt silaha başvurmak yerine önce siyasi, ekonomik yaptırımlara başvurmakta diplomasinin bir ürünüdür. Bir ülkenin başka bir ülkede okulunun olması yine bir diplomatik ilişkidir, misyoner okulları en büyük örnektir buna. Diplomasi günümüzde birçok dala ayrılmıştır. Başlıca; kültür, din, sağlık, çek defteri, göç diplomasileri örnek verilebilir. Bunlar aynı zamanda yumuşak güç kavramının da bir tezahürüdür. Biraz evvel ifade ettiğim gibi devletler bazen sert güce başvurmadan önce yumuşak güç ile istediklerini almaya çalışır, nitekim günümüzde bunu daha çok görüyoruz.
İnsan sosyal bir varlıktır ve bunun sonucu olarak çevresindekilerle her daim dolaylı veya dolaysız ilişki içerisindedir. İşte bu ilişki devletler düzeyinde olduğunda diplomasi ortaya çıkar. Taş ve sopalarla tartıştığımız ilk insanlığımızdan, tartışmalarımızı çözmek için diplomasinin çeşitli araçlarına başvurmaya değin geçen süreç medeniyetimizin gelişmesiyle bağlantılıdır.
Diplomasi aklımızın bir ürünüdür, tartışmaları çözmek için kullanılır ancak aynı akıl o tartışmayı da başlatandır.
Yorumlar
Yorum Gönder